Getariako hirigune historikoa lurmutur harritsu baten gainean dago, eta haren parean dago San Anton uhartea, XV. mendeaz geroztik itsasertzarekin artifizialki lotuta dagoena. Bien artean, San Antonen babesean, Getariako portua dago, mendeetan zehar biztanleriaren aberastasun-iturri nagusia izan zena eta oraindik ere arrantza-jarduera garrantzitsua mantentzen duena. Hiriguneko kale paraleloak, erdi aroko trazadurakoak, itsasorantz jaisten dira.

Bere harresi modernoaren aztarnek neurri batean mugatzen badute ere, Getariako erdigune historikoak bere monumentu nagusiak gordetzen ditu, besteak beste, San Salbador eliza, Zarauzko dorreak, Ochoa Ibañez de Olano, baita beste jauregi eta etxe gotiko eta barroko askoren hondakinak eta balio historiko handiko hainbat aztarnategi arkeologiko ere. Hiriguneko kale alaiak ere Getariako bizitza sozialaren eta itsas gastronomia ospetsuaren guneetako bat dira. Kanpoaldean dauden parrillak nabarmentzen dira. Parrillak funtsezko elementu arkitektonikoa dira hainbat eraikin-jatetxetan, bai eta herriko paisaia kulturalean ere.

Salbatore Deuna Eliza

Getariako San Salbador parrokiaren egungo eraikina Gipuzkoako eraikin gotiko nagusia da, XIX. mendearen amaieran monumentu nazional izendatu zutena.


Bere ezaugarri arkitektonikoen artean azpimarratzekoa da gainjarritako bi triforio dituelako. Goiko triforioa, jatorriz, XVII. mendearen hasieran triforio bihurtu zen, kanpoaldetik harresiekin itxi ondoren.

Era berean, nabarmentzekoa da trazadura erabat irregularra dela; beraz, ez dago eraikinaren zati bakar bat beste batekin paraleloa denik. Laburbilduz, eraikitzaileen aldetik alarde arkitektoniko bat da.

Hala ere, aipatzekoa da oinplanoan zein altxaeran ikusten ditugun irregulartasun guztiak ez direla borondatezkoak.

Batzuk eraikina oso lur malkartsu batera egokitu beharraren ondorio dira. Izan ere, Getariako hiribildua portu natural bikain batean dago, San Anton uharteak babestua, baina kokapen horrek prezio urbanistiko oso garrantzitsua ekarri zuen: hirigunea itsasoan sartzen den muino baten gainean dago, eta haran estu zintzilikatu bat osatzen du. Eliza bailara horren hondoan dago, errekastoaren ibilgu zaharraren gainean. Hori da kriptaren zati bat tunel moduan eraikitzearen arrazoia: errekasto horretako urei itsasorako irteera ematea. Horrek guztiak elizaren zoruak dituen irregulartasunak eragiten ditu. Zorua plano inklinatuan dago, tunelaren estalkiraino, harrizko zoruaren azpitik doana.

Beharbada, eraikinak dituen arkitektura-irregulartasunen adibiderik onena tenplura sartzeko hiru ateak dira:

  • Portada nagusiak, hegoaldera begira, elizaren zoruaren kotara ematen du.
  • Iparraldeko portada beheko kota batera irekitzen da, kriptaren mailan sartzeko.
  • Mendebaldeko portada goiko kota batean dago, lehen koruaren mailan.

Mugarri historikoak

Eliza hau, era berean, istorio liluragarri batengatik nabarmentzen da:

  • Arkeologiaren ikuspuntutik, lurpean garai altuko eta erdi-aroko aurreko elizen zimenduak ditu, eta horiei dagozkien hilerriak inguruan. Hori guztia erromatarren garaiko eta baita lehenagoko aztarnen gainean (Brontze Aroko aztarnarik zaharrenak)
  • Eliza honetan eratu zen Gipuzkoako Probintziaren erakundea 1397an: Gipuzkoako industria- eta merkataritza-udalerrien ordezkariak eliza honetan bildu ziren jauntxoen gehiegikeriekin amaitzeko asmoz. Ermandadea sortu zuten, garai hartan Batzar Nagusiei eman zieten izena, edo gaur egunera arte iritsi den Gipuzkoako gobernua, baita legeen koaderno bat ere, Foru izenez ezagutzen dugun Gipuzkoako legedi bereziaren jatorria.
  • Eliza honetan, 1486an, Joan Sebastian Elkano bataiatu zuten, 1519 eta 1522 bitartean Munduari Lehen Itzulia egin zuen nabigatzaile handia. Bere balentria burutu ondoren, Karlos I.a, Alemaniako V.a, enperadoreak armarri berri bat eman zion, Primus Circumdedisti Me. Gipuzkoako familia merkatari eta armadore nagusiek XVI., XVII., XVIII. eta XIX. mendeetan zehar itsasgizon handiari lotutako ondasunak oso gogoko izan zituzten, eta Elkanoren ondorengoekin lotzen saiatu ziren. Esate baterako, Pedro de Echave y Asu jauna, Calatravako Ordenako zalduna, XVII. mendean Amerikarekin zilarra salduz aberastu zen merkatari eta galeoi egile aberatsa. 1672an Juan Sebastian Elkanokoaren oinordetza edo ondarea bereganatu zuen, eta haren ondasunen artean Elkano familiaren hilobia zegoen San Salbatore elizan. Ondasunak eskuratu bezain laster, hilobiaren gainean Juan Sebastian Elkanoren omenezko hilarri berri bat jarri zuen, bere izenarekin lotuz. Don Pedrok, horrela, Elkanoren ondarearekin lotzea suposatzen zuen ohore izugarria ikusi zuen, hau da, planetaren esferikotasuna enpirikoki frogatu zuen gizakiaren ondorengo gisa agertzea.